Nederlandse overheid heeft aandelenportefeuille van 52 miljard

De Nederlandse overheid bezit voor meer dan €50 miljard aan aandelen in ondernemingen en overheidsinstellingen. Aandeelhouderschap richt zich met name op de private sector – publieke deelnemingen maken gemiddeld slechts 2,3% van de totale balans uit. Verontrustend is dat de overheid een relatief risicovolle belegger is – maar liefst een kwart van de aandelenportefeuille loopt meer risico dan de markt.

De overheid heeft een gigantisch belang in de economie. Enerzijds levert het de economie een impuls op, en kan het voor de publieke sector zelfs rendement opleveren, anderzijds kan de (decentrale) overheid bij deze deelnemingen tegen aanzienlijke financiële risico’s aanlopen.

Volgens een nieuwe onderzoek van Boer & Croon Corporate Finance en Berenschot heeft de top van de Nederlandse overheid een aandelenbezit van ruim €52 miljard. De onderzoekers keken hierbij naar de financiële huishouding van het Ministerie van Financiën, de 12 provincies en de 40 grootste gemeenten van Nederland (G40)*. Financiën is met een portefeuille van €41 miljard met afstand de grootste aandeelhouder. De waarde van de portefeuille is ten opzichte van het voorgaande jaar echter fors gedaald, met circa €2,2 miljard, voor een groot deel te verklaren door de teruggelopen omzet van Energie Beheer Nederland, NS en De Nederlandsche Bank (allen zijn deelnemingen van het Ministerie van Financiën).

De overige geschatte €11 miljard aan omzet uit deelnemingen ligt in handen van lokale overheden, waarvan meer dan €4,5 miljard in de boeken staat van de drie grootste gemeenten van ons land: Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. Ook op lokaal niveau liep de waarde van het aandelenbezit terug. De terugkrabbelende omzet van BNG Bank was te merken bij alle lokale overheden. Den Haag kreeg bijvoorbeeld te maken met lagere omzetten van Eneco en HTM Personenvervoer**, terwijl de Provincie Zeeland leed onder de teruggelopen inkomsten van netbeheerder Delta.

Positieve ontwikkelingen waren er ook. Luchthaven Schiphol en financiële dienstverleners ABN Amro en ASR hebben in de onderzochte periode groei laten zien, en ook netbeheerders Enexis, TenneT en Gasunie lieten een omzettoename zien. Over de hele linie daalde de omzetvertegenwoordiging van de overheid met zo’n €3 miljard, ten opzichte van de €54 miljard die uit de vorige meting naar voren kwam.

Publieke deelnemingen
Opvallend is volgends de onderzoekers dat publieke deelnemingen gemiddeld slechts een 2,3% aandeel hebben in de totale balans. De hoge participatiegraad van de provincie Zeeland en gemeente Purmerend springt hierbij het meeste in het oog. Dit komt met name doordat Zeeland 100% aandeelhouder is van de Westerscheldetunnel, en in het geval van Purmerend, heeft dit te maken met de rol die de gemeente speelt bij Stadsverwarming Purmerend. Op de derde plek staat het Ministerie van Financiën, gevolgd door gemeente Rotterdam en Provincie Noord-Holland.

De analyse toont verder aan dat het aandelenbezit van overheden in publieke deelnemingen enorm versnipperd is. In totaal is er sprake van meer dan 580 aandelenbelangen in 320 unieke bedrijven. Met als gevolg dat veelal aandelenbelangen onder de 1% uitkomen. Dat roept volgens Neil Lomax, partner bij Boer & Croon Corporate Finance, de vraag op of het publieke aandeelhouderschap wel effectief is ingericht. “De structuren van governance zijn bij vennootschappen vaak niet ingericht op dermate grote aantallen aandeelhouders. Het is dus twijfelachtig of overheidsinstanties via hun aandeelhouderspositie voldoende invloed kunnen uitoefenen om te waarborgen dat het publieke belang wordt gediend”, stelt Lomax.

Gelet op de bedragen die ermee gemoeid zijn is het volgens Philippe Sprenger, managing director van Berenschot, van groot belang dat publiek aandeelhouderschap effectief wordt ingericht. “Met uitzondering van het ministerie en enkele grote lokale overheden ontbreekt bij de overheden veelal de expertise om deelnemingen effectief te beheren. De overheid is in het eigen domein gewend te werken binnen publiekrechtelijke kaders, op basis van algemeen belang, verantwoording en democratische controle. Bij vennootschappen gelden echter de regels van het vennootschapsrecht en staat het belang van de vennootschap voorop.” Het verbeterpotentieel ligt volgens de adviseur met name in het kritisch onder de loep nemen van de portefeuille en het creëren van meer onderlinge samenhang tussen de dimensies sturen, beheersen, toezicht houden en verantwoorden.

Vooruitblik
Voor de komende jaren verwachten de onderzoekers dat het risicoprofiel van de overheid geleidelijk zal afnemen. Momenteel wordt de portfolio Beta van de algehele Nederlandse publieke aandelenportefeuille geschat op 1,02, waardoor het risicovoller is dan de markt (een Beta van 1,00 geeft aan dat een portefeuille even risicovol is als de markt). Het Ministerie van Financiën loopt de hoogste risico’s – dit komt door de relatief zware weging van met name de financiële instellingen onder het beheer van NLFI, zoals ABN Amro, SNS en ASR. De provincies en de G40 komen beduidend lager uit met een Beta van 0,90 of lager en zijn daarmee minder risicovol dan de markt. Van de 10 meest vermogende overheden is Rotterdam de minst risicovolle belegger, het gevolg van een groot belang in de Rotterdamse Haven.

Door de privatiseringen van onder meer VIVAT en ASR, de carve-outs van Delta en Eneco (zij moeten hun leveringstak gaan afsplitsen), de mogelijke verkoop van de Koninklijke Nederlandse Munt en de beursnotering van (een deel van) ABN Amro zal het risicoprofiel naar verwachting in 2015 en 2016 verder dalen.

* De aandelenbelangen van de overheden en financiële gegevens van de deelnemingen zijn afkomstig uit de meest recent gepubliceerde jaarverslagen, wetende kalenderjaar 2014.

** De gemeente Den Haag heeft in 2014 49% van haar belang in HTM Personenvervoer verkocht aan NS. Het treinbedrijf is echter weer volledig in handen van de Nederlandse Staat, waarmee het belang in publieke handen is gebleven.